پیشگیری و درمان سوءمصرف مواد

پیشگیری و درمان سوءمصرف مواد


مقدمه:


سوءمصرف مواد به عنوان یکی از مشکلات بهداشتی ، درمانی و اجتماعی قرن حاضر شناخته شده است.اعتیاد نه تنها منجر به آسیب های شدید و عمیق جسمی و روانی در فرد معتاد می شود بلکه آسیب های اجتماعی مانند افزایش طلاق ، بزهکاری و بیکاری را نیز به دنبال دارد.

مصرف مواد مخدر به خصوص تریاک در ایران ، سابقه ای چهار صد ساله دارد.همجواری کشور ما با دو کشور تولید کننده اصلی مواد مخدر یعنی افغانستان و پاکستان موجب شده تا خاک ایران بهترین راه عبور این مواد به کشورهای اروپایی باشد و در این نقل و انتقالات ، مقداری از این مواد نیز در ایران توزیع شود.


طبق آمارهای منتشر شده از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر ، تعداد تقریبی معتادان کشور حدود یک میلیون و دویست هزار نفر است که علاوه بر آن 800000 نفر نیز به صورت تفننی از مواد استفاده می کنند.در صورتی که هر معتاد بطور متوسط عضوی از یک خانواده ایرانی 5 نفره باشد حداقل 10 میلیون نفر از مردم ایران به نوعی با مشکل اعتیاد و پیامدهای روانی و اجتماعی آن درگیرند.


در سالهای اخیر ، استفاده از سرنگ مشترک توسط معتادان تزریقی و در نتیجه افزایش بیماری ایدز و دیگر مشکلات اجتماعی ناشی ازاعتیاد ، موجب گردید تا ضرورت توجه به برنامه های پیشگیری از اعتیاد بیش از پیش احساس شود.

تعریف واژه ها

اعتیاد وابستگی به مواد مخدر پدیده ای زیستی و بر دو نوع است: 1- وابستگی روحی ، به این صورت که بیمار با اصرار به دنبال مصرف مواد مخدر می رود تا حالات روحی و شخصی خود راخوشایند کند.2- وابستگی بدنی ، یعنی حالتی که قطع دارو باعث بوجود آمدن علائمی می شود که خوشایند بیمارنیست.گفته می شود که بدن به یک حالت تعادلی جدید در خلال مصرف مواد مخدر می رسد که اگر این تعادل با مصرف نکردن مواد مخدر به هم بخورد، بدن به گونه ای مخالف عمل می کند و علائم ناخوشایند بروز می نماید.وابستگی روحی تقریباً همیشه قبل از وابستگی بدنی بوجود می آید ، اما ضرورتا‍ً منجر به آن نمی شود.اعتیاد به معنی حالتی است که بدن هم از لحاظ روحی و هم از لحاظ بدنی به مواد مخدر وابسته باشد.درسال 1964 میلادی سازمان بهداشت جهانی به این نتیجه رسید که اصطلاح اعتیاد دیگر یک اصطلاح علمی نیست و پیشنهاد کرد که اصطلاح وابستگی دارویی را بجای اعتیاد بکار ببرند.اما به رغم این موضوع ، از کلمه اعتیاد هنوز هم بطور وسیعی استفاده می شود.

مواد : شامل همه ترکیباتی است که مصرف آنها موجب تغییر در رفتار ( مانند سرخوشی ، عصبانیت) اختلال در خلق و خوی ( افسردگی) و اختلال در قضاوت و شعور فرد ( فراموشی و بی توجهی) می شود.

سوء مصرف مواد به مواردی گفته می شود که فرد بدون نیاز و مجوز پزشکی (نابجا) اقدام به مصرف مواد می کند ولی شدت مصرف به حدی نیست که وابسته و معتاد تلقی شود .این افراد با وجود دردسرها و مشکلاتی که برای خود و یا خانواده به وجود می آورند همچنان به سوءمصرف مواد ادامه می دهند مثل مصرف تفریحی یا غیر منظم تریاک و حشیش .

وابستگی : میل شدید به مصرف یک ماده و تمایل به ادامه مصرف آن است، تا جایی که در بسیاری از موارد وابستگی به مصرف مواد برای فرد ، مهمترین مسئله زندگیش می شود .به طور معمول ، در صورت وابستگی ، اولا مجبور می شود مقدار ماده مصرفی خود را به تدریج افزایش دهد ، ثانیا در صورت عدم مصرف و یا کاهش مقدار ماده مصرفی ، فرد دچار علائم ناخوشایندی می شود که به آن علائم ترک گویند.

علائم ترک تریاک و هروئین را در جامعه به عنوان حالت خماری می شناسند.علائم خماری این مواد معمولا 6 تا 8 ساعت پس از آخرین نوبت مصرف ظاهر شده و تا حدود 10 روز باقی می ماند.دردهای استخوانی و عضلانی ، دل پیچه و اسهال، آبریزش از چشم و بینی ، بی خوابی ، بی قراری، عصبانیت ، خمیازه های فراوان و حتی تب از شایعترین علائم آن هستند.

مسمومیت به مصرف بیش از حد قابل تحمل مواد گفته می شود که موجب علائم شدید روانی ، مختل شدن هوشیاری و گاه بیهوشی و مرگ می گردد.

عود یعنی بازگشت مجدد به مصرف مواد مخدر ، این که فرد پس از درمان ( ترک مواد) دوباره شروع به مصرف مواد قبلی و یا مصرف مواد جدید نماید.

پیشگیری از اعتیاد بکارگیری اقداماتی که مانع از مبتلا شدن افراد به مصرف مواد مخدر شود.

کاهش آسیب هر اقدامی است که موجب تغییر و یا اصلاح رفتار فرد معتاد می شود و خطر و ضرر فردی ، خانوادگی و اجتماعی را کمتر می کند مانند تبدیل تزریق مواد به مصرف خوراکی آنها که موجب کاهش آسیب اجتماعی و مبتلا نشدن به ایدز می گردد.

شایعترین مواد مورد مصرف در ایران:

1- تریاک و مشتقات آن که از گیاه خشخاش به دست می آیند و شامل تریاک ، شیره و سوخته تریاک ، هروئین ، مرفین و کدئین می شود.

2- حشیش از گیاه شاهدانه هندی به دست می آید و به نام های ماری جوانا ،بنگ و علف نیز معروف است.حشیش سبب وابستگی جسمی و روانی و احساس ولع ( هوس) شدید برای مصرف می شود.

3- الکل از جمله موادی است که نوشیدن (خوردن ) آن موجب اعتیاد ، رفتارهای نامناسب ، اختلال در تعادل ، بی ربط حرف زدن و اختلال در توجه و حافظه می شود.داروهایی مانند شربت اکسپکتورانت کدئین و دیفنوکسیلات از مشتقات تریاک هستند .همچنین داروهای آرام بخش مانند دیازپام و لورازپام اعتیاد آورند لذا لازم است با تجویز پزشک مصرف گردند.


ویژگی مواد مخدر مورد مصرف در ایران ، رنگ و شیوه مصرف آنها


تریاک قهوه ای روشن یا تیره ، نحوه مصرف: کشیدن ، خوردن ، تزریق

سوخته تریاک قهوه ای سوخته و براق ، نحوه مصرف: کشیدن ، خوردن ، تزریق

شیره تریاک قهوه ای مایل به سیاه ، نحوه مصرف: کشیدن ، خوردن ، تزریق

هروئین پودر سفید نحوه مصرف: کشیدن ، تزریق، استنشاق

مرفین پودر بلوری سفید یا قهوه ای روشن ، نحوه مصرف: تزریق

کدئین ماده سفید رنگ ، نحوه مصرف: خوردن

حشیش سبز مایل به خاکستری یا قهوه ای مایل به سیاه ، نحوه مصرف: کشیدن و خوردن

الکل مایع سفید یا زرد نحوه مصرف: نوشیدن



علائم و نشانه های مصرف مواد مخدر:


در ابتدای شروع مصرف ، نمی توان از روی رفتار به اعتیاد افراد پی برد ، ولی با ادامه مصرف مواد، رفتارهایی در فرد ایجاد می شود که می تواند ما را مشکوک به اعتیاد او نماید.دانستن این نشانه ها ، می تواند خانواده ها را در شناسایی اعتیاد اطرافیان یاری دهد.هیچ گاه نباید با یک علامت ، برچسب اعتیاد به افراد زد، بلکه بهتر است خانواده ها مراقبت بیشتری از فرد به عمل آورند و پس از دیدن چند مورد از رفتارهای زیر، موضوع را با روانپزشک در میان بگذارند.


علائم و نشانه های مصرف تریاک و مشتقات آن:


الف- نشانه های جسمانی:


1- اثر سوختگی در انگشتان ، اثر تزریق بر دستها ، و مشاهده تیغ ، سرنگ ، زرورق آلوده و شیشه مربا ( با درب سوراخ شده) در محیط زندگی فرد که برای مصرف مواد استفاده می شود.

2- بی اشتهایی و بی نظمی در غذا

3- استشمام بوی تریاک و مشتقات آن از شخص

4- خواب آلودگی و دیر به خواب رفتن

5- شکایات فراوان جسمی ، یبوست و شکایت از ناتوانی جنسی


ب- نشانه های رفتار:


1- تغییر رفتار فرد مثل قفل کردن در اتاق به هنگام خروج از خانه و غیبت یا ترک بی دلیل خانه و محیط

2- در خواست مکرر پول از افراد به بهانه ها و با دروغ های مختلف

3- خرج کردن پول زیاد در مدت کوتاه و گم شدن پول ، طلا و وسایل منزل

4- طولانی شدن مدت ماندن در دستشویی

5- کم توجهی و بی توجهی به وضع ظاهری تا حد آشفته بودن سر و وضع

6- تمایل به کناره گیری از بستگان و ایجاد رابطه با دوستان ناباب و مشکوک

7- کاهش احساس مسئولیت ، وقت شناسی و غیبت و همچنین افت کارایی در خانه ، مدرسه و محل کار

8- افزایش استفاده سر خود از داروهای آرام بخش و در خواست بی رویه داروهای مسکن

مصرف زیاد تریاک و مشتقات آن موجب مسمومیت می شود که ممکن است کم شدن تعداد تنفس ،تنگ شدن مردمک چشم( به اندازه سر سنجاق) بیهوشی و بالاخره مرگ را به همراه داشته باشد.


علائم و نشانه های مصرف حشیش


علائم شایع: قرمزی چشم ها ، افزایش ضربان قلب و نبض ، افزایش اشتها و عدم تعادل هنگام راه رفتن.

علائم مصرف بیش از حد( مسمومیت) : حالت وحشت، بی قراری، گیجی و منگی و دیدن اشیا یا شنیدن صداها به شکل غیر واقعی ( توهم) .این نوعی جنون مسمومیت با حشیش است که در افراد مستعد ، ممکن است به جنون واقعی ( اسکیزوفرنی) تبدیل شود.با دیدن یک یا چند تا از نشانه ها و علائم فوق ، می توان به مصرف حشیش در افراد شک کرد ولی از زدن انگ و برچسب اعتیاد به افراد باید خودداری کرد.


علل ایجاد اعتیاد و سوء مصرف مواد


1- عدم آگاهی: آگاهی نداشتن فرد ، خانواده و جامعه از عوارض مصرف مواد مخدر و الکل


2- تصورات و باورهای غلط:


- این تصور غلط که برای کاهش درد و درمان بیماریها می توان از مواد مخدر استفاده کرد.مردم فکر می کنند تریاک فشار خون یا دیابت را کنترل و ناتوانی جنسی را درمان می کند حال آنکه ممکن است این مسائل را بدتر کند.


- این تصور غلط که مصرف تفریحی مواد باعث اعتیاد نمی شود و فرد هر گاه بخواهد می تواند مواد را مصرف نکند.


- این تصور غلط که می توان با افراد معتاد دوستی نمود و معتاد نگردید.


- این تصور غلط که برای اعتیاد ، درمانی وجود ندارد.


3- مشکلات فردی ، خانوادگی و محیطی:


الف- مشکلات فردی:


- بیماریهای جسمی مزمن مانند دیابت و کمردرد


- بیماریهای روانی مانند افسردگی ، اسکیزوفرنی


- خود کم بینی و کمبود اعتماد به نفس ، ناتوانی در نه گفتن و رد درخواست دوستان برای مصرف مواد و گاه خودنمایی و جلب توجه دیگران.


- مشکلات شغلی و تحصیلی مانند بیکاری و اخراج از مدرسه.

- داشتن دید مثبت نسبت به مواد برای مثال این باور که مصرف مواد نشانه بزرگی و احترام است موجب گرایش به مصرف می شود.


- عدم پایبندی فرد به مسائل اخلاقی ، معنوی و دینی ، بی بند و باری و بی توجهی به ارزش ها و قوانین اجتماعی


ب- مشکلات خانوادگی :

- داشتن والدین و یا بستگان معتاد

- وجود درگیری و طلاق در خانواده

- وجود والدین سختگیر و یا سهل انگار در تربیت فرزندان

- عدم پایبندی خانواده به مسائل اخلاقی ، معنوی و دینی


ج- مشکلات محیطی:

- دسترسی آسان به مواد در جامعه
- فقر و مشکلات اقتصادی در جامعه
- تغییرات محیط زندگی مانند مهاجرت از روستا به شهر

- داشتن محیط آلوده و دوستان مصرف کننده مواد
- کمبود مراکز تفریحی سالم برای گذراندن اوقات فراغت

د- زمینه ارثی یا پزشکی:

برخی افراد زمینه ارثی ابتلا به اعتیاد را دارند .مصرف داروها هم می توانند فرد را چه دارای زمینه ارثی باشد و چه نباشد به مواد و داروها معتاد کنند.

پیامدها و عوارض اعتیاد و سوء مصرف مواد

مصرف مکرر مواد مخدر آسیب ها ، عوارض و خطرات بسیاری را بر سلامت فرد ، خانواده و جامعه وارد می نماید.این عوارض عبارتند از :

الف- عوارض فردی:

1- مشکلات جسمی: اعتیاد به مواد مخدر ممکن است فرد را مبتلا به بیماریهای قلبی – عروقی، ناتوانی جنسی، عقیم شدن، سوء تغذیه و کاهش وزن نماید.اگر اعتیاد از نوع تزریقی باشد ممکن است فرد را مبتلا به بیماری های عفونی مانند ایدز و هپاتیت نماید.

2- مشکلات روانی: اعتیاد ممکن است موجب اختلال در خواب ، افسردگی ، مشکل در تصمیم گیری ، اختلالات روانی خفیف و شدید و اختلال شخصیت شود.
ب- عوارض خانوادگی:

اعتیاد ممکن است موجب بروز مشکلات اقتصادی ، کاهش درآمد خانواده و افزایش هزینه ، نابسامانی و از هم پاشیدگی خانواده ، طلاق ، خشونت در خانواده ( خشونت علیه همسر و آزار کودکان) و همچنین محدود شدن معاشرت سالم خانواده با دیگران شود و تربیت فرزندان دچار اشکال گردد.

ج- عوارض اجتماعی:

اعتیاد ممکن است موجب طرد شدن فرد از جامعه ، بیکاری ، غیبت از کار ، کاهش میزان کارایی ، اخراج از کار و بروز حوادث حین کار و رانندگی شود.شیوع ایدز ، هپاتیت ، بیماریهای مقاربتی ، فقر ، بیکاری ، افزایش بروز جرم در جامعه همچون دزدی ، فحشا و قتل از جمله عوارض اجتماعی اعتیاد به شمار می آیند.


خطرات و پیامدهای مصرف الکل

مصرف الکل ممکن است باعث اختلال رفتاری ، اختلال خواب ، نارسایی کبد، افزایش فشار خون ، سوء تغذیه، ناتوانی جنسی، رفتارهای غیر اخلاقی و ابتلا به فراموشی در فرد شود.مسمومیت با الکل ممکن است موجب کاهش سطح هوشیاری ، اغما و مرگ شود.مصرف الکل ممکن است فرد را به طرف مصرف سیگار ، حشیش و مواد مخدر بکشاند.

توجه داشته باشید که تحریم الکل در اسلام ، فلسفه و دلایل بسیاری دارد.مراقب باشید که این باور مقدس سبک شمرده نشود و آنرا در خود و دیگران تقویت کنید.


چه کار می توان کرد؟

الف – آموزش جوانان و نوجوانان: آموزش جوانان و نوجوانان ، به عنوان گروه های در معرض خطر می باید به شیوه غیر مستقیم ، بدون سرزنش و طرد و به صورت انفرادی (چهره به چهره) و یا گروهی داده شود.این آموزشها عبارتند از :

1- آموزش خطرات و پیامدهای سوء مصرف مواد و الکل

2- آنها را به دوری گزینی از موقعیت هایی که امکان مصرف مواد در آن وجود دارد تشویق نمایید.مثلاًنرفتن به میهمانی و محلی که در آنجا الکل و تریاک مصرف می شود.

3- آنها را به عدم استفاده از مواد مخدر و الکل برای درمان دردها و مشکلات جسمی و روانی تشویق نمایید.

4- آنها را تشویق کنید از مصرف مواد حتی برای تفریح و یک بار نیز خودداری کنند.

5- آنها را به شرکت در تفریحات سالم و ورزش روزانه ، عبادت ، توجه به معنویت و شرکت در مراسم دینی تشویق کنید.

ب- آموزش خانواده ها:

1- آموزش خطرات و پیامدهای مصرف مواد و الکل

2- آشنا کردن آنها با نشانه های اعتیاد به مواد مخدر

3- آموزش این نکات که :

- فرزندان آنها در سنین نوجوانی و جوانی ، نیازمند رسیدگی و مراقبت بیشتری هستند.
- پرهیز از درگیری و تشنج در محیط خانواده

- در صورتی که عضوی از خانواده ، اعتیاد به مواد مخدر دارد ، لازم است برای درمان اعتیاد خود اقدام کند تا الگوی سالمی برای
سایر افراد خانواده باشد.
- با مراجعه به پزشک امکان درمان اعتیاد وجود دارد.
4- پس از شروع درمان ، خانواده باید همچنان توجه و همکاری خود با فرد معتاد را حفظ کند و در پیدا کردن شغل مناسب ، یاریش دهد.

5- داورهایی همچون اکسپکتورانت کدئین ، دیازپام ، اکسازپام، و موارد مشابه باید فقط با تجویز پزشک مصرف گردند و از مصرف خودسرانه داروها پرهیز نمایند.

فرد معتاد تا شش ماه حالت های کسلی و احتمال عود بیماری را دارد از این رو هیچ گاه نباید در این دوره بدون درمان فرد را به حال خود رها کرد و یا توقع فعالیت زیادی از او داشت.

ج- بالا بردن توانایی افراد برای مقابله سالم با مشکلات زندگی :

یکی از نشانه های سلامت روان، داشتن مهارت های زندگی سالم به ویژه داشتن مهارت های اجتماعی است .مهارت های اجتماعی در زندگی ، یعنی قابلیت ها و توانایی هایی که فرد را برای برخورد مناسب و درست با مسائل و موقعیت های زندگی یاری می دهند .این مهارت ها باعث می شوند تا انسان رابطه ای صمیمی و موثر با دیگر انسان ها داشته باشد و در زمان روبرو شدن با فشارهای روانی ، اثرات زیانبار آن را به حداقل برساند.نداشتن مهارت های اجتماعی می تواند فرد را به سمت اعتیاد بکشاند.

انواع مهارت های اجتماعی:

1- مهارت قاطعیت: مهارت قاطعیت یعنی ایستادگی بر نظرات شخصی.فردی که قاطع است نظر و اعتقاد درست خود را به سادگی تغییر نمی دهد، تسلیم دیگران نمی شود و بدون توهین به دیگران مخالفت یا نظر خود را بروز

می دهد.

انواع مهارت قاطعیت:

الف- رد قاطعانه: در این رفتار فرد در خواست های غیر منطقی فرد مقابل را رد می کند مثلاً اگر دوستی او را برای کشیدن سیگار و مصرف مواد دعوت کرد می تواند بگوید نه ، من موافق نیستم و در خواست تو را قبول نمی کنم.

ب- بیان قاطعانه: اینکه فرد احساسات مثبت خود را نسبت به دیگران بیان کند یا از دیگران در جای مناسب قدردانی نماید مانند چه اراده قوی ای دارید چه خوب این خطرها را فهمیدید و بتواند احساسات منفی خود را در صورت لزوم در قالب مودبانه و بدون ابراز خشم به فرد دیگر منتقل کند مثلاً این کار درست نیست و یا این کار خلاف و حرام است.

ج- درخواست قاطعانه: توانایی بیان و مطرح کردن درخواست هایی ازدیگران یا کمک خواستن از دیگران است. مانند امروز با مشکل جدی روبرو هستم می خواهم مشکلم را با تو در میان بگذارم تا بتوانی کمکم کنی ، از تو می خواهم این موضوع را سریع به پدرت بگویی.

2- مهارت حل مسئله: از دیگر مهارت های مهم در پیشگیری از اعتیاد مهارت حل مسئله است .افراد باید بدانند وقتی در زندگی با یک مشکل روبرو می شوند باید با روش منطقی آن را حل کنند.



مراحل حل مسئله:

- مسئله را خوب بشناسد

- به راه حلهای مختلف و فواید و ضررهای هر راه حل فکر کند

- با دیگران درباره مشکل ایجاد شده مشورت کند

- از بین راه حل ها راه حل مناسب را انتخاب کند

- برای اجرای آن ، برنامه زمانی و فرصت کافی بگذارد

- اگر با اجرای راه حل اول نتیجه حاصل نشد نومید نشود راه بعدی را شروع کند

بسیاری از افراد معتاد ، به جای حل مشکل و مسئله ، می خواهند با مصرف مواد از مشکل خود فرار کنند.

د- تشویق خانواده ها برای شناسایی افراد در معرض خطر

اعتیاد همچون آتش است .چه بسیار افرادی که قصد کمک به معتادان را داشته اند ولی بر اثر سهل انگاری خود نیز بدان گرفتار شده اند و این آتش دامن خودشان را نیز گرفته است.فرزند فرد معتاد از یتیم نیز یتیم تر است زیرا مردم بر سر بچه یتیم دست نوازش می کشند ولی بچه معتاد را طرد می کنند.به امید روزی که جوانان و نوجوانان ما با داشتن آگاهی های لازم در برابر اعتیاد واکسینه شوند.